हुसेनविषयी काही मनातलं

कधी मुंबईच्या ताजमहाल हॉटेलच्या हेरिटेज बिल्डींगचे रिसेप्शन पाहून या. त्या भल्या मोठ्या रिसेप्शन डेस्कच्या मागे एका मोठ्या कॅनव्हास वर भारताची संस्कृती एका मोठ्या चित्रकाराने रंगवलीय. सालारजंग म्युजियम, हैद्राबाद मधल्या भारतीय पेंटींग्जच्या गॅलरीत हाच चित्रकार स्वागताला पहिले पेंटिंग ठेवून असतो. जुन्या अहमदाबादच्या "लकी रेस्टॉरंट" मध्ये, जिथे आत दोन थडगी आहेत अशा विचित्र व प्रसिद्ध हॉटेलात एक चित्र आहे दोन उंटांचं ज्यावर कुराणातील काही आयाती आहेत, ते चित्रही याचेच. अहमदाबादमधील माझ्या एका सिनियर मित्राच्या घरी तर मला या चित्रकाराची 3 पेंटिंग्ज पाहायला मिळाली, वीणा वाजवणारा गणेश, बासरी वाजवत गायीच्या पुढे उभा कृष्ण आणि करुणेने भरलेल्या मदर टेरेसा. हा चित्रकार दुसरा तिसरा कुणीही नाही, तर पंढरपूरसारख्या छोट्याशा गावात 17 सप्टेंबर 1915 साली जन्मलेला एक मुलगा जो नंतर भारतातील सर्वोत्कृष्ट आणि जागतिक स्तरावर नावाजलेला चित्रकार बनला असा मकबूल फिदा म्हणजेच एम्. एफ. हुसेन!

मी अगदी दुसरी-तिसरीत असताना भारतातल्या काही महान पेंटर्सबाबत वाचलं त्यातले प्रकर्षाने लक्षात राहिलेले म्हणजे राजा रवी वर्मा, गायतोंडे आणि हुसेन, त्यातले फक्त हुसेन तेव्हा हयात होते. सिनेमाची पोस्टर रंगवण्यापासून ते अगदी रस्त्याकडेला बसून चित्रे काढून देणारे हुसेन हे आंतरराष्ट्रीय किर्तीला पोचणे हे खरेच विशेष वाटावे असे होते. पुढे आयुष्यात हुसेन मला त्यांच्या असंख्य चित्रांतून वेगवेगळ्या ठिकाणी भेटत राहिले; कधी गणेश, कधी गांधी, कधी तेरेसा, कधी भारतमाता, कधी माधुरी तर कधी त्यांच्या आवडत्या घोड्याच्या पेंटींग्जने भुरळ पाडत राहिले. त्यांच्याबद्दल असंख्य मोठ्या लोकांकडून भरभरून ऐकलं. देशाला स्वातंत्र्य मिळाले तेव्हा हुसेन कामगार चळवळीतल्या कवींसोबत, शाहिरांच्या सोबत पुरोगामी विचारांच्या प्रसाराचे काम कसे करत होते ते नारायण सुर्वेंकडून ऐकले. पुढे आंतरराष्ट्रीय किर्ती मिळाली, पद्मश्री, पद्मभूषण, पद्मविभूषण वगैरे मिळाले आणि अमाप पैसा मिळाला तरी कलाकार म्हणून हा माणूस या सगळ्या गोष्टींपासून अलिप्त कसा होता हेही ऐकले.

राजा रवी वर्मांसारखेच हुसेनसुद्धा मनस्वी चित्रकार आणि त्यामुळे ओघानेच प्रयोगशील होते. चित्रकार लोकांना दिसणारे जग आणि सामान्य लोकांना दिसणारे जग हे खूप वेगळे असते. चित्रकारांच्या दृष्टीला दिसणारी रूपके, आकार, व्यक्ती, रंग आणि त्यांचे दृष्टिकोन हे खूप वेगळे असतात आणि म्हणूनच रवी वर्मा आणि हुसेन या दोघांचीही चित्रे, त्यांचे प्रयोग हे अत्यंत वादळी ठरले. त्यांनी चितारलेली नग्न भारतमाता आमच्या कट्टर हिंदुत्ववादी लोकांना पचनी पडली नाही. बाकी या देशातल्या गरिबीमुळे कपडे न मिळणाऱ्या, बलात्कार होणाऱ्या असंख्य भारतमाता मात्र या चित्राबद्दल आक्षेप असणाऱ्या हिंदुत्ववादी लोकांना दिसल्या नाहीत. खजुराहोपासून ते अगदी भारतभरातील देवळांतून दिसणाऱ्या हिंदू देवींच्या अर्धनग्न मूर्तींना विसरलेले हिंदुत्ववादी, हुसेनच्या अर्धनग्न देवीच्या चित्रावर पेटून उठले. "मिनाक्षी" या हुसेनच्या सिनेमात कुराणातील आयात गाण्यात वापरली म्हणून समस्त कट्टर मुस्लिम संघटनांनी हुसेनला इशनिंदेचा दोषी ठरवले. हिंदूंनी हुसेनवर हल्ले केले, केसेस केल्या, त्यांची चित्रे फाडली. भारत ईस्लामी देश असता तर मुस्लिमांनी त्यांना इशनिंदेसाठी जीवही मारलं असतं. धार्मिक कट्टरतेच्या बाबतीत भारतातील हिंदू आणि मुस्लिम एकमेकांना कुठेही कमी नाहीत हे हुसेनइतके क्वचितच कुणी अनुभवले.

ज्या मनस्वी पद्धतीने हुसेननी चित्रे काढली तेवढ्याच मनस्वीपणे त्यांनी काही शॉर्टफिल्म आणि सिनेमेसुद्धा बनवले. त्यांच्या पहिल्या शॉर्टफिल्मला 1967 साली आंतरराष्ट्रीय पुरस्कारही मिळाला. पुढे माधुरीला घेऊन त्यांनी "गजगामीनी" हा अत्यंत वेगळ्या धाटणीचा सिनेमा बनवला. हुसेन यांचं माधुरीवरचं प्रेम आणि त्यांनी तिची काढलेली चित्रे ही त्या काळात समस्त मीडियाच्या आणि परंपराप्रिय भारतीय लोकांच्या चर्चेचा विषय होती. पुढे हुसेननी तब्बूसोबत "मिनाक्षी" बनवला, जो पुन्हा एक हटके सिनेमा होता. हुसेनचे सिनेमे थिएटरमध्ये चालणार नव्हते हे त्यांना माहीत होते व ते तेव्हाही म्हणले होते की ते स्वतःसाठी सिनेमा बनवतात. हुसेनने जे जे केलं ते भारतात वादग्रस्त बनून राहिलं आणि बाकी जगभरात नावाजल गेलं. कदाचित हुसेन एका चुकीच्या समाजात, चुकीच्या काळात जन्माला आले होते जिथे त्यांचे "भारतीय रेनेसौं"चे प्रयोग हे क्वचितच नावाजले जाणार होते.

स्वतःवर झालेल्या असंख्य केसेस, स्वतःच्या नावाने निघणारे वारंट या तमाम कटकटींना वैतागून "भारताचा पिकासो" म्हणून नावाजला गेलेला हा चित्रकार 2007 साली भारत सोडून परदेशात आश्रय घेता झाला. कतार आणि इंग्लंडमध्ये हुसेननी आयुष्याची उरलेली वर्षे घालवली. 2011 साली इंग्लंडमध्येच हृदयविकाराच्या झटक्याने त्यांना नैसर्गिक मृत्यू आला. त्यांच्या मृत्यनंतर भारतात काही लोकांनी फटाके वाजवून आनंद व्यक्त केला तर काही नामवंत कलाकारांनी त्यांच्या मरणाने काही विशेष फरक पडत नाही वगैरे शब्दही बोलले. हुसेनबाबत कुणी कितीही टोकाची मते व्यक्त केली तरी त्यांच्या कलेच्या महानतेच्या बाबतीत खचितच कुणाचे दुमत असेल.

आयुष्यभर अनवाणी चालणारा, 8 कोटी रुपयांची बुगाती वेरॉन चालवणारा, हिंदूंचे आणि मुस्लिमांचे दोघांचेही धर्मग्रंथ कोळून पिलेला, स्वतःला व्यक्त करण्यासाठी काहीही करण्यास तयार असणारा एम्. एफ. हुसेन हा निःसंशय एक खराखुरा कलाकार होता. आज हुसेनचा 101 वा जन्मदिवस आहे. हुसेन शरीराने गेले असले तरी त्यांच्या चित्रांमधून अजूनही मला भेटत राहतात व भविष्यात भेटत राहतील.

हॅप्पी बर्थडे हुसेनसाब 💐🎂

- डॉ. विनय काटे