साधारणतः कुणी देवधर्माच्या/प्रथांच्या विरोधात बोललं कि लोकांच्या लेखी तो पुरोगामी ठरतो. शब्दाचा अर्थ पहिला तर पुरोगामी म्हणजे 'पुढे जाणारा/नेणारा' आणि प्रतिगामी म्हणजे 'मागे जाणारा/नेणारा'. थोडक्यात काही तरी घेऊन, कुणातरी सापेक्ष पुढे किंवा मागे जायचंय... आणि हे काहीतरी म्हणजे ढोबळ मानाने धर्मातून उगम पावलेल्या व्यवस्था. धर्माची पालखी पुरोगामी आणि प्रतिगामी अशा दोन्ही लोकांच्या खांदयावर एकत्र विसावलेली असते. पुरोगामी तिला पुढे वर्तमानाकडे खेचत असतात, तर प्रतिगामी विरुद्ध दिशेने मागे धर्माच्या उगमाकडे. वैचारिक मतभेद असले तरी धर्माची पालखी वाहायची यात दुमत नाही. ज्या धर्मात पुरोगामी जास्त सक्रिय/शक्तिशाली असतात, तो धर्म वर्तमानाच्या जवळ तरीही भूतकाळातच असतो. ज्या धर्मात प्रतिगामी जास्त असतात तो धर्म वर्तमानात अजूनच जास्त मागासलेला वाटतो. पुरोगामीत्व हे फक्त समाजाला वर्तमानाशी सुसंगत ठेवायचा प्रयत्न करते.
पुरोगामी लोकांचा हा खटाटोप म्हणजे विमानाच्या काळात पणजोबाची बैलगाडी दुरूस्त करून तिने जगप्रवास करायला निघण्यासारखा आहे. असे पुरोगामी लोक स्वतःला हिंदू-नास्तिक/विवेकी किंवा मुस्लिम-सत्यशोधक इत्यादी नामाभिधाने लावून वावरत असतात. या सर्वधर्मीय पुरोगामी लोकांच्या मनातली देवाची, धर्मांची भीती आणि संस्कार कधीही जात नाहीत. त्यामुळे मग कुणी हिंदूने मुस्लिमांवर टीका कि मुस्लिम प्रतिगामीच्या जोडीला मुस्लिम पुरोगामी मैदानात उतरतात आणि कुणी मुस्लिमाने हिंदू धर्मावर टीका केली कि हिंदू पुरोगामी लगेच हिंदू प्रतिगामींच्या खांद्याला खांदा लावून उभे! थोडक्यात आमच्या धर्मावर बाहेरच्या धर्मियांनी, नास्तिकांनी बोलायचं नाही! पुरोगामी आणि प्रतिगामी लोकांची ही मैत्रीपूर्ण 'नुरा कुस्ती' धर्माच्या सुरुवातीपासून सुरु आहे, धर्माची पालखी खाली न ठेवण्याच्या अटीवर!
पुरोगामीत्वाची काही उदाहरण द्यायची झाली तर, ख्रिस्ती लोकांचा प्रोटेस्टंट पंथ जो पोपचं वर्चस्व नाकारतो पण बायबलचा/येशूचा संपूर्ण अव्हेर करत नाही. बौद्धांमधले हीनयान, जे बुद्धाला देव न मानता एक मानव मानतात पण बुद्धाला प्रतिप्रश्न करत नाहीत. हिंदूं धर्मातले अनेक धर्मसुधारक, रॉय, सावरकर, आंबेडकर, आगरकर इत्यादी जे हिंदू धर्मातल्या वाईट रुढींना विरोध करत होते पण धर्माच्या/देवांच्या अखत्यारित राहून. पुरोगामीत्व हे नेहमी त्या धर्मातील प्रतिगामीत्वाच्या तुलनेत/सापेक्ष असते. हिंदू धर्मातील पुरोगामी हे मुस्लिम धर्मातील पुरोगामी लोकांपेक्षा जास्त पुढारलेले वाटतात कारण इस्लामी पुरोगामी अजून नकाब, तोंडी तलाक या गोष्टींशी लढतोय जे प्रश्न हिंदूंना खूपच मागास वाटतात. पाश्चिमात्य ख्रिस्ती पुरोगामी पुढे हिंदू पुरोगामी मागास वाटतील कारण जातीयते सारखे प्रश्न त्यांना आज नाहीयेत.
माझ्यापुरते विचाराल तर मी पुरोगामी अजिबात नाहीये कारण हे देवाधर्माच प्रेत पालखीत घालून मी त्याला खांदा देत नाही. मी मुक्त आहे आणि स्वतःच्या खांद्यावर स्वतःच डोके ठेवून आहे. धर्मावर आधारित समस्त व्यवस्था मी मुळापासून नाकारतो, त्यामुळे त्या व्यवस्थांना सुधारून, कालसुसंगत बनवून टिकवण्याचा पुरोगामी खटाटोप मी करणारच नाहीये. मी मानवतावादी निधर्मी-नास्तिक-विज्ञानवादी आहे. धर्मोद्भव हिंसेला मी आपलं-तुपलं बघून सोयीस्कर मौन किंवा निषेध करत नाही तर सरसकट विरोध आणि निषेध करतो. माझ्या लेखी १९४८, १९८४, १९९१, २००२, मूझफ्फरपूर, दादरी, खैरलांजी समान निंदनीय आहे. ISIS, नक्षलवादी, आदिवासींवर अत्याचार करणारे सैन्य/पोलीस, बजरंगदल, तालिबान, ब्रम्हदेशात मुस्लिमांची हत्या करणारे बौद्ध कट्टरपंथी हे सगळे मला समान तिरस्करणीय आहेत. आणि हे सर्व अनाचार, निष्पाप लोकांच्या हिंसा यामागे धर्म आणि त्यावर आधारित राजकीय, आर्थिक, सामाजिक व्यवस्था आहे. म्हणून या व्यवस्थांच्या मागील धार्मिक प्रेरणेला विवस्त्र करताना मी भेदभाव करणार नाही.
एखाद्या धर्मातील एखादी वाईट गोष्ट सांगताना त्याला समांतर दुसऱ्या धर्मातल्या पण वाईट गोष्टी सांगणार, याला 'politically correct' असणे नाही तर 'unbiased and honest' असणे म्हणतात. 'स्वतःच्या डोळ्यातलं मुसळ न पाहता दुसऱ्याच्या डोळ्यातले कुसळ' पाहणारा प्रतिगामी भंपकपणा, आणि धर्माच्या मेलेल्या घोड्यास हासुड मारून पळवण्याचा प्रयत्न करण्याचा पुरोगामी मूर्खपणा हे दोन्ही मला जमणार नाही. माझा हा प्रामाणिकपणा झेपत असेल तर माझ्या सोबत राहा, नसलयास तुमच्यासाठी आपापल्या जातीधर्माचे, पक्षांचे कंपू आहेतच की like-like खेळायला !
माझी भूमिका सांगायला कबीराचे दोन दोहेच पुरेसे आहेत -
कबीरा खडा बझार में, लिये लुकाठी हाथ, जो घर फुंके आपना, चलो हमारे साथ I
कबीरा खडा बझार में, चाहे सबकी खैर, ना काहुसे दोस्ती, ना काहू से बैरI
डॉ. विनय काटे
- फेसबुक पोस्ट ( ०६ जुलै २०१६, ११.४५ )
- - दैनिक जनसत्ता ९ जुलै २०१६
No comments:
Post a Comment